100 ár eru liðin frá fæðingu Josephs Luns, framkvæmdastjóra NATÓ, sem átti stóran þátt í friðsamlegri lausn þorskastríðanna.

Í dag, sunnudag, eru eitt hundrað ár liðin frá fæðingu Josephs Luns, fyrrverandi utanríkisráðherra Hollands og framkvæmdastjóra Atlantshafsbandalagsins (NATÓ) á áttunda áratug nýliðinnar aldar þegar Íslendingar áttu í hörðum deilum við Breta vegna útfærslu fiskveiðilögsögunnar.

Luns fæddist 28. ágúst 1911. Að loknu laganámi gekk hann til liðs við hollensku utanríkisþjónustuna. Á stríðsárunum starfaði hann utan hins hernumda heimalands síns, m.a. í þágu hollenskra flóttamanna og tók þátt í hernaðarnjósnum í þágu bandamanna. Eftir stríð var Luns svo skipaður vara-fastafulltrúi Hollands hjá Sameinuðu þjóðunum í árdaga þeirra og formaður afvopnunarnefndar samtakanna.

Utanríkisráðherra Hollands í tvo áratugi

Árið 1952 varð Luns utanríkisráðherra Hollands og gegndi hann því embætti óslitið í nítján ár eða til 1971. Hefur enginn sinnt því embætti lengur. Það er líka til marks um traustið, sem Luns naut, að hann sat í ríkisstjórnum, sem voru ýmist taldar til hægri eða vinstri á litrófi stjórnmálanna.

Árið 1971 tók Luns við stöðu framkvæmdastjóra Atlantshafsbandalagsins. Í því starfi lagði hann áherslu á að efla pólitíska þáttinn í starfi þess og treysta tengsl milli aðildarþjóðanna. Á embættistíma hans hófust viðræður við Varsjárbandalagið um að draga úr vígbúnaði án þess að jafnvægi raskaðist og minnka þannig spennu á milli austurs og vesturs. Luns studdi slíkar viðræður eindregið en lagði jafnframt áherslu á að NATÓ-ríkin yrðu að viðhalda fælingarmætti sínum með traustum vörnum til að draga úr hættu á átökum.

Þorskastríðin

Margir Íslendingar kynntust Luns persónulega í tengslum við þorskastríðin tvö á áttunda áratugnum þegar Íslendingar færðu út fiskveiðilögsögu sína, 1972-73 í 50 mílur og 1975-76 í 200 mílur. Ýmsar þjóðir töldu þessar útfærslur ekki standast að þjóðarrétti, sem þó var í örri þróun á þessum árum. Í bæði skiptin komust þessar deilur á mjög alvarlegt stig þegar Bretar sendu herskip á vettvang til að verja veiðar togara sinna, sem þeir töldu vera í fullum rétti að veiða á Íslandsmiðum. Íslensk varðskip notuðu óspart togvíraklippur sínar gegn breskum togurum en Bretar beittu freigátum og dráttarbátum til ásiglinga á íslensk varðskip.

Bandalagsþjóðir Íslendinga og Breta í NATÓ höfðu miklar áhyggjur af deilunni. Þótt alvöru vopnum væri ekki beitt, óttuðust margir að deilan kynni að stigmagnast með hræðilegum afleiðingum, leiða til manntjóns og þá hugsanlega úrsagnar Íslands úr bandalaginu, sem andstæðingar þess reru mjög að. Lét Luns mjög til sín taka í þessum friðarumleitunum og var óþreytandi við að bera klæði á vopnin. Lagði hann hart að báðum aðilum að sýna stillingu á miðunum meðan leitað væri lausnar. Íslendingar kröfðust fullra yfirráða yfir miðunum en Bretar vísuðu í fornan rétt um frjálsar veiðar á „opnu hafi.“ Ómögulegt var að samræma þessi sjónarmið og sýnt að annar aðilinn yrði að gefa eftir.

Ötullega unnið að sáttum

Meðan á sáttaumleitunum stóð var Luns í stöðugu sambandi við deilendur og kom þá nokkrum sinnum hingað til lands. Sagði hann gjarnan að menn yrðu að gera sér það ljóst að Ísland væri mikilvægt fyrir NATÓ og að fiskveiðar væru mikilvægar fyrir Ísland. Þótti fulltrúum Breta Luns sýna málstað Íslendinga full mikinn skilning og hann jafnvel draga taum okkar á stundum. NATÓ-ráðið, æðsta stofnun bandalagsins, reyndist mjög farsæll vettvangur fyrir Íslendinga í deilunni. Þar sannaði bandalagið með ótvíræðum hætti getu sína til að stuðla að lausn viðkvæmra deilumála. Ýmsir mikilvægir sáttafundir voru að auki haldnir á einkaskrifstofu Luns í höfuðstöðvum NATÓ í Brüssel.

Smám saman varð ljóst að það yrði hlutskipti Breta að gefa eftir, ekki síst vegna þrýstings frá Bandaríkjamönnum og öðrum NATÓ-ríkjum. Landhelgisdeilunum við Breta lauk því blessunarlega með fullum sigri Íslendinga í júní 1976.

Í leiðaraskrifum Morgunblaðsins á þessum tíma kemur vel fram að Íslendingar voru þakklátir Luns fyrir ríkulegt framlag hans til sáttaumleitana í þorskastríðunum og töldu hann hafa sýnt þeim mikinn drengskap. Við setningu alþjóðlegrar ráðstefnu um öryggismál, sem haldin var í Reykjavík ári síðar, í ágúst 1977, þakkaði Geir Hallgrímsson, þáverandi forsætisráðherra, Luns sérstaklega fyrir þátt hans til lausnar deilunnar.

Mikill á velli

Luns var hávaxinn og tígulegur, afar litríkur persónuleiki og margir rugluðust á honum og de Gaulle, hinum fræga leiðtoga Frakka. Reyndar var sagt í gamni að Luns væri eini viðmælandi de Gaulle, sem hefði verið nógu hár til að líta niður á hann. Luns var yfirleitt elskulegur en gat einnig verið harður í horn að taka og jafnvel yfirlætislegur ef svo bar undir. Þótt Luns væri fasmikill, strunsaði hann ekki í gegnum hóp manna, heldur gaf sig alltaf að einhverjum þar, tók í hendur manna, vék orði til þeirra eða tók þá með sér afsíðis til samræðna. Luns var galsafenginn og þekktur fyrir góða kímnigáfu.

Á löngum fundum átti Luns það til að fara úr skónum. Frægt varð þegar hann gerði það á flokksfundi í hollenska þinginu en gleymdi að fara í þá aftur. Var hann kominn fram í anddyri þingsins þegar blaðaljósmyndarar veittu þessum óvenjulega fótabúnaði athygli. Þetta leit ekki vel út í formfestu eftirstríðsáranna fyrir ráðherra hins íhaldssama Kaþólska alþýðuflokks. Luns lét þó ekki slá sig út af laginu heldur bætti um betur með því að taka dansspor fyrir ljósmyndarana. Aflaði hann sér vinsælda með þessari óvæntu uppákomu.
Eitt sinn var Luns spurður að því á fundi hve margir ynnu hjá NATÓ og svaraði að bragði sem frægt varð: „Um það bil helmingurinn!“ Hafa margir á ólíkum stöðum orðið til að gera þetta tilsvar hans að sínu.

Framkvæmdastjóri lengst allra

Luns gegndi starfi framkvæmdastjóra NATÓ í 13 ár eða lengst allra. Hann lést 17. júlí 2002, níræður að aldri, síðasti fulltrúi þeirrar kynslóðar evrópskra stjórnmálaleiðtoga, sem bæði byggðu upp Atlantshafsbandalagið og hófu sameiningarferli Evrópu að lokinni síðari heimsstyrjöldinni. Í starfi framkvæmdastjóra NATÓ reyndi mikið á hann andspænis þeirri ógn, sem vestrænum lýðræðisríkjum stafaði af alræðisöflum í austri. Ekki var þó síður merkur þáttur hans í að efla samhug og eindrægni innan bandalagsins með því að miðla málum milli hinna mörgu aðildarríkja þegar hagsmunum þeirra laust saman. Í báðum hlutverkum reyndist hann mjög farsæll. Einna best tókst honum upp við að miðla málum í þorskastríðunum. Er ljóst að Íslendingar fá seint fullþakkað Luns og öðrum stjórnmála- og embættismönnum, sem lögðu mikið af mörkum til friðsamlegrar lausnar hinna erfiðu deilna við Breta. Nú, þegar öld er liðin frá fæðingu Luns, getum við Íslendingar því sannarlega minnst hans með þakklæti.

— — —
Greinin birtist upphaflega í Sunnudagsmogganum 28. ágúst 2011.